iDulich

Người Cơtu là một dân tộc thiểu số sinh sống chủ yếu về phía tây thuộc  tỉnh Quảng Nam, với dân số gần 5 vạn người.
Những di sản văn hóa vật thể, phi vật thể của người Cơtu đã đóng góp lớn vào bức tranh văn hóa của đại gia đình các dân tộc Việt Nam. Tục “ngủ Duông” tiếng Cơtu gọi là “lướt zướng” là những tập tục và là nét đẹp trong luật tục từ lâu đã ăn sâu vào tiềm thức của những người già Cơtu. Tục ngủ Duông là một thông điệp gửi gắm những mối tình trai gái Cơtu nên vợ nên chồng để hôm nay nó vẫn còn trường tồn mãi với thời gian, với người Cơtu một cư dân sinh sống lâu đời trên vùng Trường Sơn bao la và rộng lớn này.

Già làng Cơtu Bh'ríu P'râm, 86 tuổi hiện đang sống tại thôn Bơ Hôồng xã Sông Kôn huyện Đông Giang tỉnh Quảng Nam và một số người già Cơtu sinh sống ở huyện vùng cao Tây Giang cho biết: Ngủ Duông là một luật tục có rất lâu đời của dân tộc Cơtu.

Cứ vào khoảng tháng 9, 10 hằng năm, khi lúa đã được thu hoạch đưa vào kho cùng lúc trên khắp các bản làng Cơtu từ vùng cao (Cơtu đ'riu), vùng trung (Cơtu nal) và vùng thấp (Cơtu phương) tưng bừng tổ chức lễ ăn mừng lúa mới (Cha ha roo tamêê) và cũngdịp để con trai, con gái Cơtu có thể bắt đầu đi ngủ Duông.

Con trai và con gái Cơtu bắt đầu ngủ Duông ở lứa tuổi mới lớn, khoảng chừng (từ 13 đến 14 tuổi). Theo phong tục cổ truyền, để được ngủ Duông với cô gái, người con trai phải mang đồ lễ cho cha mẹ cô gái nào là hạt cườm, vòng mã não, vòng đeo cổ...

Có trường hợp, cô gái không thích ngủ Duông với người con trai, nhưng cha mẹ cô gái đã nhận đồ lễ vật của nhà trai, thì cô gái vẫn phải ngủ Duông với người con trai đó. Người con trai đến ngủ Duông với người con gái chỉ được phép tâm sự và hôn vào môi hoặc có thể sờ vào “bầu sữa” của cô gái, ngoài ra không làm gì khác.

Trong cộng đồng người Cơtu, đến nay người ta biết đến ở họ có cả thảy hơn 23 dòng họ như: Alăng, Arất, Rơrâm, Bh’nướch, Avô, Pơloong, Ating, Pơling, Pugol, Tơngôn, Bh'ríu... Mỗi dòng họ đều có nguồn gốc, kèm theo sự tích dân gian gắn liền hệ động thực vật, sông, suối... kèm theo những kiêng cữ nhất định.

Mặc dù có nhiều dòng họ như vậy nhưng luật tục Cơtu cũng có những quy định về mặt hôn nhân. Trong những công việc nương rẫy, hay đi chơi ở nhà bạn bè, người thân hay vào dịp Tết đến xuân về hoặc trong những dịp lễ hội lớn của buôn làng như: Lễ ăn mừng được mùa (Bhuối Aví), lễ ăn mừng nhà Gươl (Lang tơrí), lễ ăn mừng lúa mới (Cha ha roo tơmêê), lễ hội Pơ Ngoót (lễ ăn thề kết nghĩa anh em giữa hai làng người Cơtu với nhau)... nam nữ Cơtu tìm đến nhau lựa chọn cho mình một người hợp lòng, ưng ý.

Và để làm được việc này, người con trai làm nhà ngủ Duông. Nhà ngủ Duông được làm ở nương rẫy hoặc ở bìa rừng, gọi là nhà nhưng thực chất đây là một chòi được làm bằng các vật liệu tạm bằng cây lá và nhà này được cả làng đều biết và được họ gọi là tục “ngủ Duông” tiếng Cơtu có nghĩa là “lướt zướng”. Chính vì chỉ ngủ và tâm sự thôi nên người con trai có thể ngủ Duông với cô gái từ diễn ra trong 5 tối, 10 tối hoặc cả tháng thậm chí hơn nữa, và có thể ngủ Duông với nhiều người con gái. Già làng Cơtu Bh'ríu P'râm cho biết, chính già cũng đi ngủ Duông khi mới 13 tuổi, và ngủ Duông suốt từ đó cho đến khi lấy vợ đó thôi, em gái già cũng vậy, nó cũng bắt đầu ngủ Duông mới 12 tuổi đó cho đến khi lấy chồng. Có người con gái có khi ngủ Duông với cả trăm người nhưng cũng không có con...

Già làng Cơtu Bh'ríu P'râm cho biết thêm: Tuy đôi nam nữ có quyền tự do tìm hiểu nhưng luật tục Cơtu cũng quy định rất rõ và rất nghiêm khắc xử lý những trường hợp quan hệ tình dục bừa bãi hoặc có thai trước khi cưới. Nếu trường hợp này xảy ra, tuỳ ở mức độ vi phạm, thường thì chàng tai bị phạt rất nặng, có thể đuổi ra khỏi làng hoặc làng bắt người con trai đó phải giết heo có khi là trâu, bò mang từng phần đến từng gia đình trong làng để tự thú tội và chia cho cả làng cùng ăn (Lươl hơpoong a coó á oóc) đôi khi phải đền bù cho nhà gái nào là ché, chiêng, đồ trang sức quý... hoặc phải chịu nợ truyền kiếp từ đời này sang đời khác và đôi khi bị cộng đồng ruồng bỏ không ai tiếp xúc với những con người phạm tục. Sự phạt nặng này từ xa xưa đã ăn sâu vào tiềm thức của mỗi người cho nên nam nữ Cơtu khi tiếp xúc, quan hệ tình cảm với nhau đều luôn có ý thức giữ gìn, tôn trọng đạo đức. Ngày xưa mọi người đều ủng hộ ngủ Duông, nhà nào có con gái thì nhà đó có tiền, đến ngủ với cô gái phải mất tiền.

Giữa trăng thanh, gió mát, giữa điệu nhạc du dương của đại ngàn Trường Sơn, giữa tiếng suối róc rách, giữa đêm khuya thanh vắng...mà các cặp trai gái Cơtu ngủ Duông, vẫn giữ cho mình sự trong trắng tinh khiết, nhiều người cho đó là chuyện cổ tích. Ngay chúng tôi khi thực hiện bài viết này cũng nghi ngờ về điều đó. Nhưng chỉ đến khi được nghe các già làng giải thích, mới thấy đấy chính là sự thật. Người Cơtu từ xưa và cho đến hiện nay, luôn có nền nếp trong việc giáo dục và dạy bảo con cái. Người con trai Cơtu đến tuổi trưởng thành, không ai là không biết lên rừng săn bắn, xuống suối bắt cá, bàn tay biết đan gùi, đan giỏ...

Những cô gái Cơtu đến tuổi lấy chồng phải biết nấu ăn, dệt thổ cẩm, biết hát những bài dân ca...Tục ngủ duông là sự hội tụ của những nét đẹp văn hoá đặc sắc còn bảo lưu nhiều yếu tố truyền thống trong nghi thức đám cưới truyền thống của người Cơtu. Và với yếu tố này, vừa phản ánh đặc điểm tộc người, vừa có nghĩa giáo dục cộng đồng trong lĩnh vực hôn nhân được họ giữ gìn trân trọng từ bao đời. Điều đáng nói, người Cơtu hôm nay không chỉ tiếp nhận những yếu tố văn hoá của cuộc sống văn minh, hiện đại mà tục ngủ duông mang đậm bản sắc của một cư dân miền núi sống qua ngàn đời mà vẫn tồn tại như nguyên vẹn.

Đó chính là kết quả của ý thức về cội nguồn của cộng đồng dân tộc Cơtu. Đây có thể được xem là nét văn hoá làng bản độc đáo về hôn nhân của người Cơtu sống trên vùng Trường Sơn đại ngàn. Tuy nhiên, tục ngủ Duông bây giờ chỉ còn trong tâm thức của những già làng dân tộc Cơtu ở vùng rừng núi phía tây tỉnh Quảng Nam mà thôi. Thanh niên Cơtu hiện nay rất ít người biết đến luật tục này.

Chúng tôi hỏi đến lý do sao không khôi phục lại luật tục này thì già làng Bh'ríu P'râm bảo: Những người biết luật tục này đến nay không còn nhiều nữa, và cũng không dễ để có thể khôi phục lại và giữ được nét đẹp truyền thống của tục ngủ Duông như ngày xưa. Vì vậy, tục ngủ Duông theo đúng nghĩa của nó, có ý nghĩa sâu sắc trong việc giáo dục về tình yêu, về hôn nhân. Thêm một phong tục đẹp của một dân tộc, là làm phong phú thêm kho tàng thuần phong mỹ tục của dân tộc. Dù tục ngủ Duông không còn tồn tại trong xã hội ngày nay, nhưng ý nghĩa của nó vẫn nguyên giá trị đối với đời sống hôn nhân của đồng bào dân tộc Cơtu rất đáng được trân trọng và nhiều người biết đến.

Theo Bảo tàng tỉnh Quảng Nam