iDulich

Ở các tỉnh miền núi phía Bắc, người Mông lấy vợ bằng cách cướp vợ, bắt vợ, người Dao thì ngủ thăm còn người Thái thì chọc sàn. Cùng là lấy vợ, xây dựng gia đình song mỗi dân tộc lại có những đặc trưng văn hóa riêng. Tục chọc sàn tìm vợ của người Thái vẫn còn tồn tại rải rác ở Sơn La là một nét đẹp hoang sơ về tình yêu.

< Sông Đà đoạn chảy qua xã Mường Khoa.

Xã Mường Khoa (Bắc Yên, Sơn La) nằm bên sông Đà. Xã rộng mênh mang, với những dãy núi ngợp tầm mắt, những cánh rừng âm u, hoang thẳm. Xã chỉ có 4 bản, gồm bản Phố, bản Khoa, bản Khọc, bản Khằng. Tại Tạ Khoa, Song Pe, Tà Xùa (Bắc Yên), Tân Phong, Nam Phong, Suối Tọ, Tân Lập (Phù Yên)... và rất nhiều nơi khác vẫn còn rải rác tục chọc sàn tìm vợ, song Mường Khoa còn bảo lưu rõ nét hơn cả.

Con đường từ trung tâm xã Mường Khoa vào đến bản Khằng, nói như người miền núi thì bằng 5 con dao quăng, thế nhưng, chúng tôi phải lái xe máy leo dốc mất nửa buổi mới tới nơi.

< Thiếu nữ Thái bên nhà sàn.

Nhờ anh Hà Văn Sơn, con trai của trưởng bản Khoa Hà Văn Nhọt, giới thiệu, chúng tôi tìm đến nhà Lường Văn Lủ và Lường Văn Pháy, chính hiệu dân thổ địa mà Sơn quen biết trong bản, đang ở độ tuổi chọc sàn tìm vợ.

Mặt trời lặn bên kia dãy núi, chúng tôi uống mấy chén rượu lấy dũng khí, để cả đêm ăn gió nằm sương, vác gậy đi chọc sàn kiếm vợ.

Tôi đi cạy cửa… ngủ thăm

Tục “chọc sàn tìm vợ” của người Thái thế này: Người con trai thích cô gái nào thì phải mang gậy đi chọc nhà sàn. Nếu cô gái đó yêu, khi nghe thấy tiếng chọc sàn sẽ đi theo chàng trai ra bờ suối, bìa rừng để trò chuyện, không ưa thì có chọc thủng cả sàn nhà cũng không ra.

Chọc sàn vài bữa thấy hợp nhau, gia đình chàng trai mang bạc trắng, lễ vật đến để hỏi cô gái về làm vợ. Cô gái ôm cả chục chiếc chăn, gối, đệm, mà cô gái tự tay làm bằng bông lau lúc còn con gái đến nhà chồng làm dâu, thể hiện sự khéo léo, chịu khó, thương yêu gia đình chồng.

< Thiếu nữ Thái tắm suối.

Bản Khằng nằm lọt thỏm trong thung lũng, có con suối thơ mộng chảy qua. Ánh trăng không đủ sáng, chúng tôi phải mang theo đèn pin để soi đường, rồi cứ thế đi ngược con suối là lên đến sườn núi, nơi có mấy ngôi nhà sàn có con gái đang ở độ tuổi chờ người chọc sàn.

Sương đã xuống dày kín các con đường, đi một đoạn vuốt mặt lại thấy sương đọng thành giọt ở lòng bàn tay. Đêm ở bản chẳng có âm thanh gì ngoài tiếng suối róc rách buồn tẻ, đơn điệu.

Trong những ngôi nhà sàn to tướng, chỉ thấy leo lét ánh đèn dầu hoặc ánh điện máy phát tự chế chạy bằng sức nước, cùng ánh lửa bập bùng phát ra từ cái bếp ở góc nhà. Lủ và Pháy dòm từng ngôi nhà, ngắm từng cái bậu cửa, cầu thang như kẻ cắp rành nghề.

Hai tên ngó xem then cửa có cài không? Trong nhà có ai còn thức? Cô gái đến tuổi lấy chồng đang nằm ở chỗ nào? Nhà có mấy con chó?... Đó là điều mà mỗi tên đi chọc sàn phải biết.

Sau khi dạo một vòng, chúng tôi quyết định chọc sàn nhà cô gái tên Lò Thị Tịt. Tịt sinh năm 1990. Ở tuổi này, chúng bạn đã có con bồng con bế cả rồi, vậy mà Tịt vẫn chưa ưng ai.

Pháy bảo Tịt đã yêu thầm, nhớ vụng một thầy giáo miền xuôi lên cắm bản dạy học. Nhưng thầy giáo lại đã có người tình trong mộng mãi tận miền xuôi. Yêu thầy rồi, Tịt không còn muốn trai bản nữa. Vì vậy mà Pháy và đám thanh niên trong bản đã chọc sàn từ khi Tịt mới 13–14 tuổi mà Tịt vẫn chưa mở cửa chạy theo ai.

Lủ được cử ra đứng chỗ cầu thang đi xuống để cảnh giới người nhà Tịt có thể đi ra, đi vào. Tôi soi đèn, Pháy cầm chiếc gậy dài hơn mét đã được dùng trong rất nhiều vụ chọc sàn mà chưa kiếm được vợ, lách qua chỗ 3 con trâu đang đứng chềnh ềnh nhai cỏ để tiến về góc nhà bên kia, nơi đặt chiếc giường của Tịt.

Tôi và Pháy ghé mắt qua khe hở của sàn nhà và nhìn rõ khuôn mặt ửng hồng của Tịt qua ánh điện leo lét. Cái khe sàn này dường như được bố mẹ của cô gái cố ý làm hở để con gái mình có thể nhìn thấy khuôn mặt chàng trai đến chọc sàn và ngược lại.

Tiếng chọc sàn của Pháy vang lên “cộp, cộp…”, rộn ràng, hồi hộp, mong chờ. Tịt đang ngồi một mình trên giường khâu chiếc chăn làm bằng bông lau trắng tinh. Tôi thấy ánh mắt của Tịt thỉnh thoảng lại len lén nhìn về phía khe hở của sàn nhà. Đôi mắt ấy lúc sáng rực rỡ, lúc dịu dàng sâu thẳm như đêm diễm lệ của đại ngàn.

Tiếng chọc sàn của Pháy mỗi lúc một gấp gáp, thế nhưng, Tịt tỏ ra không nghe thấy. Cô hạ màn, tắt đèn và chui vào trong chiếc màn trắng tinh, rồi tắt đèn, để lại chúng tôi bơ vơ dưới gầm căn nhà lạnh lẽo, hôi thối.

Pháy tỏ ra kiên trì, càng chọc mạnh hơn. Gã bảo chọc cho Tịt không ngủ được, phát tức mà phải mò xuống tiếp chuyện.

Một lát sau, thấy tiếng cót két của chiếc cửa chính phía cầu thang. Tôi và Pháy hồi hộp mong được gặp Tịt. Thế nhưng, bất chợt Pháy kêu lên hoảng hốt: “Chuồn mau!”.

Cả bọn chạy tán loạn, dẫm cả lên những bãi phân trâu to tướng, vẫn còn nóng ấm. Tôi ngoái lại, qua ánh đèn mờ mờ hắt ra thấy bố Tịt lăm lăm con dao quắm trong tay.

Cuộc tình lãng mạn đêm chọc sàn

Trăng lên treo đỉnh núi, khiến bản Khằng (Mường Khoa, Bắc Yên, Sơn La) đẹp diễm tình như trong cổ tích. Đêm chọc sàn thất bại khiến Pháy buồn thê thảm. Cạy miệng Pháy chẳng nói được lời nào. Lủ ghé tai tôi bảo, Pháy buồn nốt đêm nay thôi, chứ đêm mai lại mang hy vọng theo cây gậy đến nhà Tịt chọc sàn tiếp.

Cả bọn chọc sàn tìm vợ chúng tôi băng qua một sườn núi, tiếp tục lần vào nhà hai chị em cô gái Lù Kiều Vân và Lù Kiều Lả. Vân sinh năm 1993, Lả là em gái của Vân, sinh năm 1995.

Qua những khe hở dưới sàn chúng tôi nhìn thấy Vân đã nằm trong màn, Lả đang ngồi trên giường, nghiêng nghiêng mái tóc, thêu chiếc khăn có hoa văn màu xanh lam. Lả nhỏ nhắn, xinh nhất bản Khằng. Em có hàm răng trắng, bóng, đều tăm tắp, nhỏ như ngô nếp non.

Khung cảnh rừng đêm thật lãng mạn. Tôi có cảm giác như mình đang được sống trong những câu chuyện cổ tích. Tình yêu của núi rừng, của con người vừa lãng mạn, vừa đẹp mộc mạc, đơn sơ mà trữ tình.

Lần này thì đến lượt Lủ vào chọc sàn. Lủ theo đuổi Lả đã hơn một năm nay, đứng nhẵn cả khoảnh đất và chọc đến sắp thủng sàn nhà mà Lả vẫn chưa chịu chạy theo tiếng gọi của tình yêu.

Theo lời Pháy, vì Lả xinh đẹp, nên có cả chục chàng trai trong bản nhòm ngó. Hầu như đêm nào cũng có thanh niên đến gầm sàn nhà Lả để chọc sàn. Vậy nhưng, Lả vẫn chưa chịu chạy theo tiếng gậy của ai.

Trong số những chàng trai theo đuổi Lả, thì Lủ là người kiên trì nhất. Lủ tin rằng sự kiên trì sẽ khiến Lả tin vào tình yêu chân chính của cậu và phải xiêu lòng.

Tiếng chọc sàn lại vang lên đều đặn “cộp, cộp, cộp… cộp cộp cộp”. Vẫn không thấy động tĩnh gì từ phía hai chị em Vân và Lả. Pháy đưa cho Lủ chiếc đàn môi nhỏ xíu. Trong đêm tĩnh lặng, tiếng đàn môi vang lên nhút nhát vụng về, thế nhưng, tôi cảm thấy được tâm hồn, tình yêu thật lòng qua tiếng da diết khó tả thành lời.

Tiếng đàn môi réo rắt trong đêm tĩnh lặng rồi vụt tan biến vào thinh không. Trong nhà có tiếng lách cách, ngái ngủ. Pháy bảo bố mẹ cô gái đi ngủ để giả điếc, giả câm. Vẫn không thấy động tĩnh gì từ phía trong vách cửa.

Tiếng đàn môi của Lủ tắt ngóm. Pháy lại tiếp tục chọc sàn, nhưng âm thanh chọc sàn của Pháy cũng trở nên đơn điệu, lạc lõng. Mọi người đều mang cảm giác thất vọng. Chúng tôi đang định ra về thì bỗng nhiên có tiếng kẹt cửa vang lên.

< Duyên dáng với tính tẩu.

Lả khẽ mở cửa bước xuống cầu thang, thẹn thùng, e lệ. Lủ trở nên mạnh mẽ như một chàng dũng sĩ, nắm tay Lả lôi đi. Hai người chạy về phía bờ suối tâm tình, để lại chúng tôi ngồi đó ngẩn ngơ.

Vài hôm nữa gia đình Lủ sẽ mang bạc trắng, trâu béo đến xin Lả và họ sẽ thành vợ, thành chồng.

Tục chọc sàn tìm vợ là một nét văn hóa rất đẹp, rất trong sáng của người Thái. Sau những buổi gặp gỡ trên nương lúa, trong rừng sâu, ngoài chợ phiên, trò chuyện thấy hợp duyên thì cô gái gợi ý bằng ánh mắt, bằng tiếng đàn môi, tính tẩu để chàng trai đến chọc sàn.

Tiếng chọc sàn vang lên như ám hiệu đã thỏa thuận trước. Cô gái lặng lẽ mở cửa đi ra bờ suối, bìa rừng trò chuyện cùng người yêu. Chàng trai mỗi lần đến đều mang theo một nắm cơm và vài con cá nướng cho cô gái ăn.

< Em gái Thái đến tuổi cập kê là đêm đêm dưới gầm nhà có tiếng chọc sàn.

Nắm cơm biểu trưng cho tính chăm chỉ, chịu khó lên nương còn những con cá nướng thể hiện tài bắt cá dưới sông suối của chàng trai. Hai món ăn này sẽ khiến cô gái tin tưởng vào một chỗ dựa vững chắc khi lấy chàng trai làm chồng.

Chọc sàn tìm vợ là một phong tục diễm tình nguyên sơ của rừng già đã có từ thuở hồng hoang. Thoạt nghe ta thấy ngỡ ngàng, tưởng họ sống phóng túng, ăn cơm trước kẻng. Tuy nhiên, sự việc hoàn toàn không phải như vậy. Người con trai đến nhà cô gái chọc sàn rồi dẫn nhau vào rừng là để tìm hiểu nhau chứ không bao giờ có chuyện “khám phá” cơ thể người mình yêu trước khi cưới.

Tuy nhiên, ở xã Mường Khoa những nét đẹp trong tục chọc sàn tìm vợ chỉ còn thấy ở bản Khằng, bản Khọc mà thôi. Bản Khoa, bản Phố từ ngày có Quốc lộ 13 đi qua và có cái chợ nổi của thủy dân từ Hoà Bình lên họp suốt đêm (mỗi tháng 3 lần) thì không còn giữ được cái phong tục diễm tình, nguyên sơ này nữa.


< Các chàng trai, cô gái Thái hẹn hò ở chợ. Tâm đầu ý hợp rồi, thì cuộc chọc sàn sẽ dễ dàng thành công. 

Chủ tịch xã Hà Văn Nghĩa xót xa: “Ngày xưa, ở bản Khoa, bản Phố mỗi khi đêm về, trai Mông đi cướp vợ, trai Mường ngủ thăm còn trai Thái đi chọc sàn tìm vợ. Con gái Thái xinh lắm, tối đến chúng tụ tập múa xòe, hát Inh lả ơi. Từ ngày có cái chợ và con đường đi qua thì tệ nạn kéo về, một số trai bản sinh trộm cắp, hút hít, một số gái bản đua đòi, rồi bán dâm, buôn ma túy. Bản làng mấy năm nay chẳng lúc nào được bình yên cả”.

Chọc sàn tìm vợ là một tục lệ của người Thái chỉ còn tồn tại ở những nơi xa xôi, hẻo lánh. Ranh giới giữa văn hóa và hủ tục của tục lệ chọc sàn tìm vợ thật mỏng manh nếu không giữ gìn được sự trong sáng.

Cạy cửa “ngủ thử” với sơn nữ giữa rừng hoang

Nói là ngủ thử thì hơi thô thiển, nhưng đó là sự thực. Tục ngủ thử ấy, được người Dao ở bản Cỏi (Xuân Sơn, Thanh Sơn, Phú Thọ) gọi là "ngủ thăm". Có theo trai bản đi "ngủ thăm", mới biết rằng đây là một nét đẹp của đại ngàn hoang thẳm.

< Bản Cỏi nằm giữa thung lũng đẹp như mơ.

Mấy năm trước, từ cổng VQG Xuân Sơn vào bản Cỏi, phải đi bộ mất một buổi. Nhưng giờ đường bê tông đã vào đến tận thung lũng Cỏi. Con đường nhỏ xuyên qua những cánh rừng, với những thân cây cổ thụ lừng lững. Bản Cỏi của người Dao, nằm lọt thỏm giữa rừng rậm hoang vu.

Tôi và Hà, phóng viên báo Phú Thọ vạch rừng tìm đến nhà mấy gã thanh niên mà Hà quen biết trong bản, những gã đang ở độ tuổi “cạy cửa ngủ thăm” để kiếm vợ.

Ông mặt trời đã lặn xuống phía bên kia ngọn núi, bóng tối sầm sập đến. Đêm ở rừng xuống nhanh như lũ. Chỉ một loáng, vạn vật đã chìm trong bóng đêm, thay vào đó là ánh trăng mờ ảo, không xuyên thủng được màn sương đêm dày đặc. Tôi, Hà cùng hai gã là Xuân và Tiến, là dân thổ địa đi “ngủ thăm” để kiếm vợ.

Có thể giải thích tục “ngủ thăm” như sau: Người con trai thích cô gái nào trong bản thì tìm đến tán tỉnh. Nếu cô gái đó gật đầu thì chàng trai có thể ngủ lại nhà luôn, cùng màn, cùng chiếu với cô gái để thăm dò xem cô gái đó có làm vợ được không. “Ngủ thăm” vài bữa thấy được thì mang bạc trắng, lợn béo đến để hỏi vợ.

Bản Cỏi nằm lọt thỏm trong thung lũng, có con suối thơ mộng chảy qua. Ánh trăng không đủ sáng, chúng tôi phải mang theo đèn pin để soi đường, rồi cứ thế đi ngược con suối là lên đến sườn núi, nơi đó có mấy ngôi nhà sàn đều có con gái đang ở độ tuổi chờ người “ngủ thăm”.

Bấy giờ, sương đã xuống dày kín các con đường, vuốt mặt lại thấy sương đọng thành giọt ở lòng bàn tay. Cả bọn dạo quanh một vòng bản Cỏi để thăm thú tình hình.

Đêm ở bản chẳng có động tĩnh gì ngoài tiếng suối ào ào. Thỉnh thoảng có tiếng tắc kè gọi bạn vang lên đơn điệu. Trong những ngôi nhà sàn to tướng leo lét ánh điện.

Tiến và Xuân dòm từng ngôi nhà, ngắm từng cái bậu cửa, cầu thang như tên trộm. Sau khi dạo một vòng chúng tôi quyết định cạy cửa nhà cô gái tên Huyên. Huyên sinh năm 1994. Ở tuổi này chúng bạn đã có con bồng con bế cả rồi, vậy mà Huyên vẫn còn kén chọn.

Phải nói là Huyên đẹp, tuy nhiên cái gò má hơi cao của em đã làm cho bao nhiêu chàng trai mê đắm mà vẫn không dám lấy làm vợ.

Từ khi em mới 13-14 tuổi, đám trai bản đã nô nức kéo nhau đến “ngủ thăm” nhưng rồi chẳng ai đem bạc trắng, lợn béo đến xin em về làm vợ cả. Cũng chỉ tại ông thầy mo ở bản ác ý nói bóng nói gió rằng em có tướng sát chồng và đám trai bản kia dù có gan góc đến mức nào cũng không thể vượt qua một lời nói cẩu thả của ông thầy mo, người có uy tín tối cao trong bản.

Cả bọn ngồi trò chuyện bằng tiếng Dao, tôi không hiểu gì, chỉ lặng lẽ ngồi nhìn họ tán tỉnh nhau.

Hà bảo tôi rằng Xuân đang ngỏ ý muốn “ngủ thăm” với Huyên song Huyên từ chối khéo léo bởi vì Huyên đang có một anh chàng khác. Người “ngủ thăm” của Huyên đang học nội trú dưới huyện. Trò chuyện một lát nữa rồi Xuân ngoắc tay ra hiệu “chuồn” vì “đồn” này đã có “địch”, “đánh” cũng không hiệu quả nữa.

Đi một đoạn nữa chúng tôi lại dừng chân bên đường. Xuân nhảy tót qua hàng rào, trèo lên cầu thang, ngó vào khe cửa rồi quay ra thông báo rằng có một tốp đang tán tỉnh cô gái 16 tuổi tên Vân trong đó.

Chúng tôi lại đi tiếp lên phía sườn núi và lần vào nhà hai chị em cô gái tên Mịch và Hoa. Mịch sinh năm 1994. Hoa là em gái của Mịch, sinh năm 1996. Mịch ăn mặc mỏng manh, đã nằm trong màn, kéo ri đô kín mít, chẳng biết cô đi ngủ sớm hay đang chờ ai vào “ngủ thăm”.

Cô gái ngồi trên bậu cửa chính là Hoa. Hoa ngả đầu, nghiêng nghiêng mái tóc, thêu chiếc khăn có hoa văn màu xanh lam rất bắt mắt.

Hoa nhỏ nhắn, xinh nhất bản Cỏi. Tóc dài, buông thõng như cánh rừng đêm trăng liêu trai mờ sương. Không chỉ trai bản mà dân miền xuôi nhìn thấy em cũng ngẩn ngơ như đàn ong vỡ tổ.

Mịch trở dậy tiếp chúng tôi. Mịch cũng đẹp lắm. Mịch là đối tượng Xuân đã ngắm từ lâu. Nghe họ nói chuyện tôi không hiểu gì song theo Tiến thì hai đứa cũng mến nhau lắm rồi, chỉ ngày một, ngày hai nữa là chúng “ngủ thăm” với nhau mà thôi.

Lát sau, qua ánh lửa cháy bùng bùng, chúng tôi mới nhìn thấy ở góc bên kia, trên chiếc phản có một gã đang nằm ườn, chừng giả vờ như đang ngủ. Hoa lại gần bên gã, gã làu bàu khó chịu, rồi lại lăn ra... bất động.

Thấy Hoa ngồi bên gã đó, Tiến sa sầm mặt mày. Hoa là đối tượng Tiến đã nhắm từ lâu mà chưa được “ngủ thăm”, vậy mà bỗng nhiên đêm nay cái gã Chuông nhỏ con đó lại được Hoa cho “ngủ thăm”. Trông điệu bộ đó thì dường như họ đã sắp thành vợ, thành chồng.

Hoa mang ấm nước sôi ùng ục ở bếp lửa cho chị Mịch pha trà mời khách. Hoa cố tình tránh ánh mắt đau đớn như chất chứa hàng ngàn câu hỏi của Tiến. Hình như em giả vờ chạy về phía bếp lửa đùng đùng cháy ở góc nhà nhụt bớt lửa cho đỡ phí củi.

Giường bên, bố mẹ và các em của Mịch vẫn nằm yên trong màn. Nhà có con gái trẻ thì bố mẹ đều phải chịu trận như thế.

Trò chuyện độ một tiếng thì Xuân nháy mắt ra ám hiệu với tôi. Hà bảo rằng Mịch đã đồng ý cho Xuân “ngủ thăm” từ đêm hôm nay. Thế là ba chúng tôi đánh bài lui, để cho gã Xuân đó được ấm ổ.

Tiến thì đã chán lắm rồi, không muốn đi nữa. Người trong mộng của Tiến đã có kẻ “ngủ thăm”. Đêm nay Tiến chỉ còn biết cầu trời cho gã đó không lấy được Hoa để Tiến còn cơ hội được “ngủ thăm” với nàng. Chỉ vì giúp tôi và Hà được “ngủ thăm” đêm nay mà Tiến mới tiếp tục đi.

Gần trăm hộ gia đình trong bản, nhà nào có con gái chưa chồng từ 13 –14 tuổi trở lên Tiến đều đưa vào bộ nhớ. Chúng tôi tới mấy chỗ song các cô gái đều đã có người “ngủ thăm” cả rồi, hoặc là họ đã lên nương từ mấy hôm trước chưa về.

“Ngủ thăm” là một phong tục diễm tình nguyên sơ của rừng già. Thoạt nghe ta thấy ngỡ ngàng, tưởng họ sống phóng túng. Tuy nhiên, sự việc hoàn toàn không phải như vậy.

< Người Dao đi hỏi vợ.

Người con trai “ngủ thăm” tại nhà cô gái là để tìm hiểu tính tình người con gái chứ không phải để làm bậy với người mình yêu. Chiếc giường, nơi chàng và nàng “ngủ thăm” thường gần với chiếc giường của bố mẹ cô gái và được giám sát chặt chẽ. Họ nằm ngủ bên nhau nhưng vẫn giữ khoảng cách, không chạm vào nhau. Chỉ trò chuyện với nhau mà thôi.

Người Dao cấm tiệt con gái, con trai được làm việc “bậy bạ”. Nếu làm việc “bậy bạ” trước khi cưới sẽ bị phạt vạ rất nặng. Lễ cúng tạ thần linh phải có tới 6 thầy mo cúng trong 3 ngày, vài con lợn béo đủ cho cả bản ăn uống no say.

Đám thanh niên người Dao “ngủ thăm” trước khi cưới theo phong tục từ thuở hồng hoang với một tâm hồn rất trong sáng. Chính vì sự trong sáng mà từ xa xưa đến giờ, ở cái bản xa xôi này vẫn chưa bao giờ xảy ra điều hối tiếc.


Tôi đi cạy cửa… ngủ thăm

- Theo Quân Lê, Đỗ Duy (VTC)