iDulich

“Ai yêu rừng xanh thì lên núi nghe đàn, Chapi...” - ông Mấu Xuân Điệp, còn được gọi là ama Điệp ở Khánh Vĩnh, Khánh Hòa là nghệ nhân duy nhất biết cách chế tác đàn Chapi và chơi đầy đủ các làn điệu của đàn.

Đàn của người Raglai

Ama Điệp giải thích: “Người Raglai rất thích nghe tiếng đàn Mã La. Tuy nhiên 1 bộ Mã La từ 9-12 chiếc phải đổi bằng 18-24 con bò mới có thể sắm được.

Ngày trước, người Raglai chỉ có những nhà giàu mới sắm được đầy đủ 4 chiếc tượng trưng cho cha, mẹ, chị gái đầu, em gái út... Vì vậy, dân gian Raglai đã sáng tạo đàn Chapi với âm hưởng gần giống đàn Mã La để chào đón ngày lễ lớn và sinh hoạt thường ngày”.

Đàn Chapi gồm 6 làn điệu với 6 mục đích sử dụng mang ý nghĩa tùy thuộc vào 6 thời điểm quan trọng của người Raglai là: điệu thường đánh trong lễ bỏ mả, điệu đánh trong đám cưới, điệu đánh vào ngày mùa, điệu hát giao duyên, điệu hát về chim cu gáy, điệu đánh mừng lúa mới.

Ama Điệp cho biết: “Đàn Chapi độc đáo ở chỗ khi nghệ nhân đàn lên, trong sự tĩnh lặng của núi rừng, ta sẽ thấy như có suối chảy róc rách, như có tiếng đàn Tơ - rưng, lắng sâu hơn là sự rắn rỏi của đàn đá, nhắm mắt lại ta mường tượng như 8, 9 thanh niên đang chơi Mã La vậy. Độc đáo còn ở chỗ đàn Chapi là sản phẩm dân gian thuộc loại lâu đời nhất”.

Hiện nay, Ama Điệp vẫn thường lui tới con đèo ở Khánh Sơn để chơi đàn cho bạn bè làm nương rẫy nghe.

Khi đánh đàn Chapi, người đánh phải nâng đàn lên gần ngang ngực. Sau đó ghì sát đầu ống để rỗng vào người để giữ âm lại trong ruột đàn. Hai bàn tay vừa để giữ đàn, vừa để khảy các dây đàn theo nhịp điệu của những khúc nhạc dân gian.

Nếu chuyên tâm học chỉ cần khoảng 10 ngày là có thể sử dụng được đàn Chapi nhưng để thành thạo tất cả 6 giai điệu của loại nhạc cụ này thì có khi phải mất cả đời.

Công việc chế tạo đàn Chapi cũng đòi hỏi lắm kỳ công. Cây đàn chỉ dài bằng 1 đốt tre chừng 30 cm, có 12 dây chia làm 6 cặp. 1 đầu ống tre được khoét lỗ, đầu kia để rỗng. Đặc biệt là con đội, có khả năng tạo độ căng cho dây đàn và tạo âm cho đàn.

Việc chọn nguyên liệu không hề đơn giản. Trước hết, phải chọn được cây tre mọc trên núi cao, khoảng 1 năm tuổi. Khi chặt tre về làm đàn, phải lựa đúng ngày 27, 29 âm lịch để tránh mối, mọt sau này. Tre phải phơi nắng ít nhất 1 tháng nếu không nứt, khô cong mới có thể đem ra chế tác đàn.

Các dây đàn Chapi cũng được tách ra từ thân ống tre đã chọn làm nhạc cụ. Chế dây đàn là khó nhất vì dễ bị rách dây. 6 cặp dây đàn phải được căn chỉnh hợp lý, kĩ lưỡng cả mặt trên và mặt dưới của đàn. Khi đánh đàn nếu không nghe được tiếng giống tiếng Mã La nhưng thanh hơn, thì phải làm lại cái khác.

Đàn Chapi có lịch sử hàng ngàn năm. Ông Mấu Xuân Điệp cho biết: “Để có được chiếc đàn Chapi như ý phải mất một tháng và chọn lựa, chế tác kỹ càng”.

Ngày mai Chapi...

Ama Điệp nói: “Núi rừng Tà Nĩa mây ngang đỉnh núi, đèo Khánh Lê với những khu rừng nguyên sinh mới là nơi để tiếng đàn Chapi vang đi xa nhất. Chapi phải đánh cho thôn bản, xóm làng vào ngày lễ hội mới là vui nhất. Ngày xưa, chỗ mình đâu đâu cũng có tiếng đàn Chapi”.

Sương đêm Tà Nĩa làm câu chuyện của Ama Điệp thêm buồn: “Ngày nay giới trẻ Raglai đã không còn ai chơi loại nhạc cụ này nữa rồi. Mình muốn truyền lại cho con, cho cháu mà không đứa nào chịu học, nhiều khi cũng buồn mà không biết làm sao”.

Thời xưa, đàn Chapi có trong mỗi gia đình Raglai, và chỉ những người trụ cột trong gia đình mới được giữ nó. “Còn bây giờ nhiều thanh niên Raglai đã không còn biết cách làm, cách khảy”. Khán giả trung thành nhất của Ama Điệp chính là người vợ của ông, bà Mấu Thị Mười.

Được biết, hiện nay cả khu vực Khánh Sơn chỉ còn 3 người biết khảy Chapi. Nhưng chỉ Ama Điệp là người duy nhất thường xuyên sử dụng loại nhạc cụ này. Ông đã từng đem đàn Chapi đi thi tài năng âm nhạc do tỉnh tổ chức vào năm 2004, 2011, và đều được giải cao.

--------------

Trong một chuyến đi tìm nhạc cụ dân tộc Việt Nam để giới thiệu tại Pháp, Trần Tiến đã tìm đến một vùng núi của tỉnh Ninh Thuận. Gặp được cây đàn mà anh rất thích, ở đây, người ta gọi là đàn Chapi. Anh nói với người chủ mình là nhạc sĩ và ngỏ ý muốn mua cây đàn này. Người chủ cây đàn đáp với anh rằng: " Nếu anh thích thì tôi sẽ tặng anh. Tôi không bán đâu vì đã mười mấy năm rồi tôi không dùng đến tiền".

Nhạc sĩ Trần Tiến thật sự bất ngờ vì câu trả lời của người chủ cây đàn. Từ đó, khơi nguồn cảm xúc cho anh sáng tác nên "giấc mơ Chapi".

Giấc mơ Chapi được hát đầu tiên trên sân khấu là tại Pháp và Hà Lan do chính tác giả trình bày và đó cũng là lần đầu tiên đàn Chapi được giới thiệu với bạn bè quốc tế. Khi về nước, với chất giọng hào sảng của ca sĩ Y Moan đã giúp ông thể hiện thành công bài hát này.

Do âm hưởng hùng ca của núi rừng nên nhiều người đã lầm tưởng đàn Chapi xuất xứ từ một vùng quê ở Tây Nguyên. Đó quả là một điều đáng tiếc với mảnh đất Ninh Thuận, cái nôi của đàn Chapi.

Thấy có khách từ miền xuôi lên thăm, ông Chamaléa Âu tự tay pha trà nóng đưa ra mời. Tấm lòng người Raglai rộng mở, ông thân mật tiếp chuyện với chúng tôi trong căn nhà xây dựng khang trang ở đầu thôn Do. Chamaléa Âu đã qua gần sáu mươi mùa rẫy, nhưng bước đi dáng dứng lanh lợi như con nai, con sóc giữa rừng già Ma Nới. Bàn tay của ông sần sùi chắc nịch như cây lim, cây mấu. Có lẽ cuộc sống nương rẫy trên núi cao, với tâm hồn phóng khoáng cùng gió núi, hương rừng đã tạo cho ông có sức vóc khỏe mạnh. Tôi rất mê phong cách biểu diễn đàn Chapi rất hồn nhiên của ông. Khuôn mặt sạm nắng, râu  tua tủa, nụ cười hồn hậu gởi lòng theo tiếng đàn bập bùng hòa quyện cùng tiếng nước sông Do.

Thời trai trẻ, Chamaléa Âu đã từng là Bộ đội Cụ Hồ đánh giặc bảo vệ bản làng trên vùng chiến khu Anh Dũng. Khi đất nước thanh bình, ông phục viên trở về với núi rừng Ma Nới làm rẫy nuôi con. Sống giữa vùng nương rẫy mênh mông, nhìn thấy cây bắp trổ cờ, cây lúa đơm bông, lòng ông da diết nhớ tiếng đàn Chapi. Hồi nhỏ, ông được người cậu ruột là Chamaléa Lư hướng dẫn làm đàn và đánh đàn Chapi. Tiếng đàn Chapi đã từng theo ông suốt thời gian dài trong kháng chiến, cho đến ngày giải phóng rồi trở về làng quyết tâm khôi phục nhạc cụ Chapi.

“Tôi rất biết ơn Nhạc sĩ Trần Tiến. Bài hát "Giấc mơ Chapi" của ổng đã nói đúng bụng, đúng dạ đồng bào Raglai Ninh Thuận. Tôi cố gắng chế tác, biểu diễn và truyền nghề làm đàn Chapi cho con cháu bản làng. Cây đàn Chapi rất gọn nhẹ nếu du khách đến thăm Ninh Thuận có nhu cầu làm quà lưu niệm, tôi cũng sẵn sàng phục vụ. Tôi mong được đưa tiếng đàn Chapi của đồng bào Raglai Ninh Thuận đến với các dân tộc anh em trong cả nước”, nghệ nhân Chamaléa Âu bày tỏ ước mong.

- Theo Đức Thọ (Bee), Thái Sơn Ngọc (báo Ninhthuan), internet